Kimyo sanoati asosiy sanoat tarmoqlaridan biridir. Shubhasiz, zamonaviy dunyoda uning ahamiyati juda katta, chunki yo’nalishdagi yutuqlar odamlar hayotini juda osonlashtiradi. So’nggi uch yil ichida respublika uzoq vaqt davomida o’z rivojlanishiga to’sqinlik qilayotgan, iste’molchilarning to’lov qobiliyati va rivojlanish uchun mablag ‘etishmasligi bilan bog’liq bo’lgan asosiy muammolarni hal qilishga muvaffaq bo’ldi.

Prezidentimizning 2018 yil 25 oktyabrdagi «O’zbekiston Respublikasi kimyo sanoatini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi farmoni keng ko’lamli islohotlarning boshlanishi bo’ldi. Hujjat quyidagilarni kimyo sanoatini rivojlantirish va diversifikatsiyalashning asosiy yo’nalishlari sifatida belgilaydi:

uglevodorodlar va mineral xom ashyolarni chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo’shimcha qiymatga ega mahsulotlar turlarini kengaytirish;
yangisini yaratish va mavjud ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilish;
davlatning kimyo sanoati korxonalarining ustav kapitalidagi ishtirokini kamaytirish, sohaga to’g’ridan-to’g’ri sarmoyalarni jalb qilish, sanoat korxonalari va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi kooperatsiya aloqalarini rivojlantirish;
ilm-fan va ishlab chiqarish tadqiqotlarini faol rivojlantirish, ilg’or ishlanmalarni ishlab chiqarishga kiritish;
loyihalash va muhandislik ishlari va diagnostika tadqiqotlari sifatini oshirish, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashning samarali tizimini tashkil etish.

Xususan, hozirgi kunda «O’zkimyosanoat» AK tarkibida 90 dan ortiq turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan 11 ta yirik va o’rta kimyo korxonalari faoliyat ko’rsatmoqda. 2019 yilda AJ korxonalari tomonidan 1216,9 ming tonna mineral o’g’itlar ishlab chiqarildi, shu jumladan azotli o’g’itlar – 898,3 ming tonna, fosfor – 119,4 va kaliy – 199,1. Shuningdek, ular 88,1 ming tonna sodali suv va 21,5 tonna kaustik soda ishlab chiqarishdi.

2020 yilning birinchi yarmida «O’zkimyosanoat» AK korxonalari tomonidan 3,669,8 milliard so’mlik tovar mahsulotlari ishlab chiqarildi, ishlab chiqarishning o’sish sur’ati 2019 yilning shu davriga nisbatan 100 foizni tashkil etdi. O’z navbatida, xalq iste’mol mollari ishlab chiqarish hajmi – 34,8 mlrd.

Hozirgi vaqtda sanoat korxonalari azot va kaliyli o’g’itlarga bo’lgan ichki ehtiyojni to’liq qoplamoqda. Fosfat o’g’itlariga ehtiyoj taxmin qilingan 20 foiz darajasida qoplanadi, shu sababli ularni Ammofos-Maksam OAJ va Kukon Superfosfat Zavod OAJda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish ko’zda tutilgan bo’lib, ularning quvvati mos ravishda 220 ming tonnaga va 350 ming tonnagacha oddiy superfosfat. Shuningdek, «Samarqandkimyo» AJ negizida quvvati 600 ming tonnani tashkil etadigan murakkab mineral o’g’itlar, shu jumladan 300 ming dona monoammonium fosfat va 300 ming kompleks mineral o’g’itlar ishlab chiqarish quvvatlarini qurish ko’zda tutilgan.

Shuningdek, Birinchi Rezinotexnika Zavodi MChJ 2019 yilda jami 89,8 milliard so’mlik 269,6 ming dona avtomobil shinalari, qishloq xo’jaligi mashinalari uchun 14,8 ming dona va 21,9 ming pog’onali metr konveyerlar ishlab chiqardi.

2019 yil oxirida «Navoiyazot» AJda 100 ming tonna PVX, 75 ming kaustik soda va 300 ming metanol ishlab chiqarish majmuasi foydalanishga topshirildi. Shuningdek, o’tgan yili «Central Asia Chemicals» mas’uliyati cheklangan jamiyatida natriy lauril sulfat, chiziqli alkilbenzensulfonik kislota va yuvish kukunlari ishlab chiqarishni tashkil etish boshlandi, ularning ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish 2020 yil ikkinchi yarmida rejalashtirilgan.

Shuningdek, sanoat eski energiya talab qiladigan tarmoqlarni almashtirish va shunga mos ravishda ishlab chiqarish tannarxining energiya narxlarining o’zgarishiga bog’liqligini kamaytirish bo’yicha keng ko’lamli ishlarni olib bormoqda. Buning sababi shundaki, o’rtacha hisobda sanoatdagi energiya tannarxining mahsulot tannarxidagi ulushi 26 foizni tashkil qiladi va ayrim tarmoqlarda 43 foizga etadi.

«Navoiyazot» AJda 2019 yil dekabr oyida nitrat kislota ishlab chiqarish quvvatini (yiliga 500 ming tonna) yangilashga imkon beradigan zamonaviy kompleksni ishga tushirish ishlari boshlandi va 2020 yil sentyabr oyida ishlab chiqarish quvvati 660 ming ammiak ishlab chiqarish loyihasi tonna va karbamid – 577,5 ming tonna. Xuddi shunday ammiak va karbamid, shuningdek nitrat kislota va ammiakli selitra ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish «Farg’onaazot» AJda ham ko’zda tutilgan.

2020 yilda sanoatning eksport salohiyatini oshirish maqsadida 1 831,1 milliard so’mlik 35 turdagi mahalliylashtirilgan mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish rejalashtirilgan, shundan ilgari mamlakatda ishlab chiqarilmagan 15 turdagi – 830,9 milliard.Ushbu yil sanoat kooperatsiyasi rejalariga muvofiq 1678 milliard so’mlik 15 turdagi mahalliy mahsulotlar ishlab chiqarildi. Uning eksporti 5,376 million dollarni tashkil qilishi kutilmoqda.

2021 yilda «O’zkimyosanoat» AK tomonidan 2,442,6 mlrd. So’mlik 53 turdagi mahalliy mahsulotlar ishlab chiqarishni boshlash rejalashtirilmoqda, shundan 33 tasi ilgari ishlab chiqarilmagan, 1184,3 mlrd. Sanoat kooperatsiyasi asosida uning 31 turini 1714 milliard so’mga ishlab chiqarish rejalashtirilgan.

Koronavirus pandemiyasi davrida sanoatning uzluksiz ishlashi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish bo’yicha o’z vaqtida ko’rilgan chora-tadbirlar tufayli 2020 yil birinchi yarmida kimyo korxonalarini barqaror rivojlantirish bo’yicha faol ishlar davom ettirildi. Mahalliy xomashyoni chuqur qayta ishlash, import o’rnini bosuvchi va eksportga yo’naltirilgan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish va ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashga asoslangan mahsulotlar turini kengaytirish bo’yicha izchil ishlar olib borilmoqda.

Hozirda «O’zkimyosanoat» AK 52 ta investitsiya loyihalari ustida ishlamoqda. Ob’ektlarning umumiy qiymati 9,7 milliard dollarni tashkil etadi. Shulardan 21 ta loyiha faollik bosqichida, 18 tasi kelgusi yillar uchun istiqbolli, 8 tasi o’qish bosqichida va 6 tasi xususiy tadbirkorlarga amalga oshirish uchun berilgan. Natijada yiliga umumiy qiymati 4,3 milliard AQSh dollarilik 150 dan ortiq turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va qariyb 6 mingta ish o’rinlarini yaratish rejalashtirilgan. Ish noorganik kimyo mahsulotlari (15 ta loyiha), organik kimyo (23), polimerlar (12) va ilmiy-tadqiqot ishlari (2) ishlab chiqarish sohalarida olib borilmoqda. Ularni amalga oshirish eksport hajmini 1,5 milliard dollarga kengaytiradi va importni 1,1 milliard dollarga kamaytiradi.

Shunday qilib, hozirgi kunda «Navoiyazot» AJ tomonidan o’tgan yilning 28 dekabrida ishga tushirilgan polivinilxlorid, gidroksidi soda va metanol ishlab chiqarish majmuasining ikkinchi bosqichi loyihalashtirilmoqda. Loyihani amalga oshirish uchun taxminan 440 million dollar sarflanishi kutilmoqda. Uning amalga oshirilishi 650 kishini ish bilan ta’minlashga imkon beradi va yiliga 132 million dollarlik mahsulot ishlab chiqaradi. Zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy etish xomashyoni chuqur qayta ishlash va tejashga imkon beradi.

«Navoiyazot» AK bazasida karbamid-formaldegid kontsentratini ishlab chiqarish loyihasini amalga oshirishni jadallashtirish bo’yicha ham faol ishlar olib borilmoqda. Qiymati 18 million dollardan ortiq bo’lgan ushbu inshootni foydalanishga topshirish kelasi yilning mart oyida rejalashtirilgan bo’lib, u qiymati 9 million dollarlik echim ishlab chiqaradi va yiliga million dollarga eksport qiladi. Natijada 50 ta ish o’rni yaratiladi.

16-iyul kuni Prezident Shavkat Mirziyoyev videokonferentsaloqa orqali neft va gaz kimyo, elektrotexnika va farmatsevtika sanoatidagi yangi loyihalar bilan tanishdi. Qurilish, avtomobilsozlik va farmatsevtika sanoatida talab qilinadigan sintetik tolalar, polyester qatronlar, polimerlar, aromatik uglevodorodlar ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish bo’yicha ishlarni izchil davom ettirish zarurligi ta’kidlandi.

Navoiy viloyatida 2021 yil sentyabr oyida boshlanishi rejalashtirilgan 25 million dollarlik yana bir loyiha farmatsevtika sanoati, to’qimachilik, tibbiyot va kundalik hayotda keng qo’llaniladigan vodorod peroksid ishlab chiqarishni nazarda tutadi. Loyiha yiliga 20 million dollarlik mahsulot ishlab chiqarish va 50 ta ish o’rinlarini yaratish imkonini beradi.

Joriy yilning mart oyida Toshkent viloyatining Yuqorichirchiq tumanida qiymati 12 million dollar bo’lgan karboksimetil tsellyuloza asosida reaktivlar ishlab chiqarish loyihasining birinchi bosqichi boshlandi. Ushbu mahsulotlar qurilish, burg’ulash, oziq-ovqat sanoati va tibbiyot sohalarida talabga ega. 2023 yilgacha bo’lgan barcha to’rt bosqich yakunlangandan so’ng, import o’rnini bosish va eksport mos ravishda 9 va 13 million dollarga ta’minlanadi. Shuningdek, 100 ta ish o’rni yaratilishi kutilmoqda.

Toshkentning Yashnobod tumanida issiqlik izolyatsiya qiluvchi va himoya materiallari, avtoulovlar uchun o’rindiqlar, o’yinchoqlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishda keng qo’llaniladigan sakkiz turdagi kengaytirilgan polipropilen ishlab chiqarish loyihasi amalga oshirilmoqda. 5 million dollarlik loyihaning 2021 yil avgust oyida ishga tushirilishi natijasida 40 ta ish o’rni yaratiladi.

O’z navbatida, «O’zkimyosanoat» AK xalqaro hamkorlikni kengaytirish bo’yicha doimiy ish olib bormoqda. Joriy yilning may oyida Turkiyaning Calik Enerji Sanayi ve Ticaret A.S. kompaniyasi bilan O’zbekistonda metanol va chiziqli alkilbenzol asosida keng turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish bo’yicha qo’shma loyihalarni amalga oshirishni ko’zda tutuvchi loyihalarni birgalikda amalga oshirish bo’yicha anglashuv memorandumi imzolandi. Kutilayotgan jami investitsiyalar 458,6 million dollarni tashkil etadi. Ularning ishga tushirilishi bilan yiliga 1,425 milliard so’mlik tovar mahsuloti ishlab chiqariladi va 135 ta ish o’rni yaratiladi.

Ishga tushirilishi 2021 yilga mo’ljallangan «Navoiyazot» AJning eng istiqbolli loyihalari qatorida biz metil akrilat asosida akril kislota, superabsorbent va akrilat ishlab chiqarishni ta’kidlashimiz kerak. 500 kishini ish bilan ta’minlashi kutilayotgan ushbu inshootning umumiy kutilayotgan qiymati taxminan 650 million dollarni tashkil etadi. Bu har yili qariyb 200 million dollarlik mahsulot ishlab chiqarishga imkon beradi, shundan 120 million dollari eksportga yo’naltiriladi.

* * *

Hech bir zamonaviy sanoat neft-kimyo va kimyoviy segment mahsulotisiz qila olmaydi. Bu erda mahalliy kimyoviy mahsulotlar 30 dan ortiq mamlakatlarga eksport qilinishini ta’kidlash muhimdir. Bugungi kunda O’zbekistonning ushbu sohasi azot, fosfor va kaliy ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda 8-o’rinni egallab turibdi.

Shubhasiz, yuqorida qayd etilgan yangi turdagi mahsulotlarning chiqarilishi respublikaning eksport salohiyatini oshiradi.

Ulug’bek Saidiev.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Ma’muriyati huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi sektor mudiri.

manba https://yuz.uz/